مهم‌ترین مراکز تولید پوشاک بانوان عرب در استان خوزستان، شامل شهرستان‌های شادگان، دشت آزادگان، سوسنگرد، خرمشهر، آبادان، کارون و اهواز است.

در استان خوزستان، اقلام گوناگون پوشاک محلی بانوان عرب، در قالب دو گروه سرپوش‌ها و تن‌پوش‌ها شامل موارد زیر است:

1- سرپوش‌های بانوان عرب خوزستان

– شيله؛ نوعي سرپوش پارچه‌ای به شكل مقنعه است و برای پوشش‌دهی سر و سينه‌ی فرد کاربرد دارد. این نوع سرپوش، در همه‌ی مناطق عرب‌نشین خوزستان رواج دارد و در شادگان، فوطه (foute) نیز نامیده می‌شود. بر اساس ضخامت و کاربرد، دو نوع شیله وجود دارد: شيله‌ی ضخيم که تراکم بافت و نمره‌ی نخ آن زیاد است و در فصل سرد کاربرد دارد. شيله‌ی نازك که تراکم بافت و نمره‌ی نخ آن کم است و مخصوص فصل گرم است. همچنین، زنانی كه براي تزيين سر و گردن خويش از مهره‌اي به‌نام قابچي استفاده می‌كنند، از شیله‌ی نازك استفاده می‌كنند تا از پشت آن، مهره‌ی تزييني ديده شود. این نوع شیله از جنس الياف پنبه است و بلبول ناميده می‌شود. شیله به‌طور معمول از جنس ابریشم و یا پنبه است. یکی از انواع مرغوب و گران‌بهای شیله، از جنس ابریشم طبیعی است و شيله‌ی «جز (jaz)» نام دارد. به ابریشم در اصطلاح جز می‌گویند. شیله، معمولاً در رنگ‌های سیاه و یا قهوه‌ای کاربرد دارد. در گذشته، دختران جوان از شیله‌ی قرمزرنگ نیز استفاده می‌کردند. ابعاد تقریبی شیله، cm 90 × cm 150 و cm 75 × cm 150 است.

– بخنک (boxnek)؛ نوعي سرپوش زنانه با ابعاد بزرگ‌تر و درازتر از شیله است و معمولاً توسط بانوان میان‌سال و یا کهن‌سال عرب کاربرد دارد. شیوه‌ی استفاده از بخنک، مشابه شیوۀ استفاده از شیله است. ابعاد تقریبی بخنک، cm 200 × cm 120 است. بخنک اغلب دارای رنگ سیاه، قهوه‌ای و یا سورمه‌ای است. بانوان جوان از رنگ قرمز نیز استفاده می‌کنند. بخنک با استفاده از پارچه‌های پنبه‌ای و کتانی تهیه می‌شود. بانوان عرب از سرپوش‌های توری‌مانند به‌ندرت استفاده می‌کنند.

– بوشيه؛ نوعی پوشش از نوع پارچۀ حرير با تراکم بافت کم است و برای روگیری کاربرد دارد. امروزه این روگیر به ندرت رواج دارد. زناني كه از باورهاي مذهبي شدیدتر برخوردار بودند، با استفاده از «بوشيه» چهره‌ی خود را از نامحرمان می‌پوشاندند.

– عُصابه (چرقدیه)؛ نوعی سرپوش زنانه است و بانوان ميان‌سال و کهن‌سال عرب آن را به‌صورت عمامه‌ی روحانیون روی شیله یا بخنک می‌پیچانند. استفاده از آن در بین عرب‌های مناطق شوشتر، سوسنگرد و آبادان بیشتر مرسوم است. ابعاد عصابه، به سن، طبقه‌ی اجتماعي و علويه‌بودن فرد بستگي دارد؛ برای بانوان با سن بيشتر يا بانوان متعلق به طبقه‌ی اجتماعي بالاتر و يا طبقه‌ی سادات‌، بر تعداد دورهاي عصابه افزوده می‌شود و بزرگي عصابه، نمايان‌گر منزلت اجتماعي فرد است. امروزه پوشش عصابه در شهر و روستا معمول است و در مراسم عزاداري نيز اغلب بانوان از آن استفاده می‌كنند و براي نشان‌دادن تألم روحي خود، روي عصابه را گل‌اندود می‌کنند. عصابه در رنگ‌های سیاه (راه‌راه) و یا قرمز جگری و با استفاده از پارچه‌های ابریشمی، پنبه‌ای و یا مخمل تهیه می‌شود.

– بویومه؛ نوعی سرپوش مثلث‌شکل و دارای سرریشه است که در برخی از مناطق عرب‌نشین توسط بانوان بیوه یا بانوان جوان عزادار، روی شیله بسته می‌شود. بانوان کهن‌سال و بیوه‌زنان اغلب در بیرون از منزل نیز بومویه می‌پوشند. بویومه با استفاده از پارچه‌ی مخمل و یا ابریشم تولید می‌شود. این سرپوش اغلب سیاه و گاهی نارنجی و در برخی مناطق مانند شیخ‌ حاجات، منقوش است. ابعاد تقریبی بویومه، cm 75 × cm 120 و یا cm 100× cm 130 است.

– قشایه؛ نوعی روبند مخصوص بانوان عرب منطقه‌ی شوشتر است که روی چهره و سینه را پوشش می‌دهد. از قشایه اغلب بانوان مذهبی برای کامل‌شدن حجاب استفاده می‌کنند. در سایر مناطق عرب‌نشین مانند آبادان، سوسنگرد، شادگان و…، از واژه‌ی بوشیه به‌جای قشایه استفاده می‌شود. قشایه با استفاده از پارچه‌های توری و نخی نازک به رنگ سیاه تهیه می‌شود. برخی از بانوان عرب، از قشایه یا بوشیه هنگام خروج از منزل استفاده می‌کنند که معمولاً با کش یا بند به‌شکلی در پشت سر بسته می‌شود و روی چهره و سینه را پوشش می‌دهد. ابعاد تقریبی قشایه، cm 30 × cm 60 است.

– چرقدیه؛ نوعی سرپوش زنانه است که اغلب در منطقه‌ی سوسنگرد کاربرد دارد. به‌طور معمول، بانوان میان‌سال که حداقل دارای دو فرزند باشند و بانوان کهن‌سال از چرقدیه استفاده می‌کنند. چرقدیه با استفاده از پارچۀ ابریشم و به‌ندرت پارچۀ پنبه‌ای تهیه می‌شود. چرقدیه سیاه‌رنگ است و گاهی با نوارهای به رنگ سبز، قرمز و زرد تزیین شده است. چرقدیه‌ی بانوان میا‌ن‌سال اغلب دارای سرریشه و منگوله‌های کوچک از جنس الیاف پارچه است. ابعاد تقریبی چرقدیه، cm 150 × cm 200 است.

– عبا؛ همان چادر عربی است که پوشیدن آن در بین بانوان عرب رایج است. عبا با استفاده از پارچه‌های سیاه‌رنگ کرپ، حریر و ساتن تهیه می‌شود. برای تهیه‌ی عبا، حدود m 5 تا m 7 پارچه‌ لازم است. چادر عربی (عبا) دارای دو قطعه است که قسمت بالایی آن برای سرپوش و آستین در نظر گرفته شده و قسمت پایین آن (از کمر تا مچ پا) به‌صورت ساده به قسمت بالایی (بالاتنه) دوخته می‌شود. اغلب کناره‌های عبا با نخ‌های ابریشمی تزیین می‌شود. (دور سر و لبه‌های آستین) مدل آن مانند عبای مردانه است.

– مزويه؛ مزويه، نوعي عبای پشمي به رنگ قهوه‌اي، سياه  يا سورمه‌اي است. روي آستين و اطراف آن با استفاده از نوارهای طلايي‌رنگ، حاشيه‌دوزي مي‌شود. امروزه فقط افراد مسن از مزويه استفاده مي‌كنند.

-بشت؛ نوع ديگر عبا، بشت يا خاچيه نام دارد كه برخلاف مزويه در تهيه‌ی آن به‌جاي نخ پشمی ضخیم از نخ پشمي ظریف استفاده می‌شود. برخي براي زيبايي، سرشانه‌ها و آستين‌ها را با ابريشم زيبا و هم‌رنگ بشت گل‌دوزي می‌كنند. در مراسم عروسي از بشت سفيدرنگ استفاده می‌شود.

– عبايه؛ چادر سياه‌رنگي است كه بانوی عرب با استفاده از آن بدن خود را می‌پوشاند. برخلاف چادر- كه در ميان فارس‌زبان‌ها معمول است. در دو طرف شانه‌هاي عبايه، شکاف‌هایی وجود دارد كه دست‌ها به آسانی از آنها بيرون می‌آيند. نوع دوخت عبايه، باعث می‌شود این پوشش در برابر وزش باد به آساني از تن فرد جدا نمي شود.

ترتیب پوشش سرپوش‌های بانوان عرب در منطقه‌ی سوسنگرد به شرح زیر است:

ابتدا شیله سپس چرقدیه

ابتدا شیله سپس بویومه

شیله اغلب به تنهایی به‌عنوان سرپوش استفاده می‌شود اما از بویومه و بوشیه به تنهایی به‌عنوان سرپوش استفاده نمی‌شود و اغلب چرقدیه را نیز روی شیله می‌پوشند. امروزه شیله با عبا یا بویومه با عبا نیز پوشیده می‌شود.

ترتیب پوشش سرپوش‌ها در منطقه‌ی شیخ حاجات شوشتر، به‌شرح زیر است:

ابتدا شیله سپس عصابه و بعد عبا (هنگام خروج از منزل)

ابتدا شیله سپس عبا

ابتدا شیله یا بخنک سپس عصابه (به‌ویژه در منزل)

در سایر مناطق عرب‌نشین، اغلب پوشیدن شیله با عبا مرسوم است.

ب) تن‌پوشهای بانوان عرب استان خوزستان

تن‌پوش‌های بانوان عرب، از لحاظ رنگ، جنس و تزیین، تنوع کمتری نسبت به تن‌پوش‌های بانوان سایر نقاط استان‌ خوزستان دارد. معمولاً بانوان عرب از تن‌پوش‌های مخمل و رنگی کمتر استفاده می‌کنند. انواع تن‌پوش‌های بانوان عرب خوزستان عبارت‌اند از:

– اتگ (ateg)؛ نوعی زیرپوش زنانه‌ی بدون آستین است و بلندی آن تا روی زانوی فرد می‌رسد. از جنس پارچه‌های نخی و چیت و کودری است. معمولاً به‌صورت یقه گرد است. زیرپوش بانوان شیرده، در جلو سینه دارای چاکی با اندازۀ تقریبی cm 30 است. معمولاً این چاک به وسیله قطعۀ نخ یا نوار باریک پارچه‌ای، باز و بسته می‌شود. گاهی اتگ دارای آستین کوتاه با درازای تقریبی cm 25 نیز است.

– دشداشه؛ یکی از تن‌پوش‌های اصلی بانوان عرب خوزستان است. بلندی آن تا زیر زانوی فرد و دارای آستین بلند تا مچ است. دشداشه دارای دو جیب مخفی در دو پهلو است. دشداشه اغلب به رنگ‌های سیاه، قهوه‌ای، آبی و گاهی سبز و سایر رنگ‌های روشن کاربرد دارد. دشداشه‌ی عروس سفیدرنگ بود. افراد کهن‌سال از رنگ‌های تیره‌تر استفاده می‌کنند.

دشداشه با استفاده از پارچه‌های حریر، کودری و پارچه‌های نخی تهیه می‌شود. دشداشه فاقد تزیینات و آرایه‌های زینتی است. نحوه‌ی برش و دوخت دشداشه مانند اتگ است با این تفاوت که هنگام برش، آستین بلند و گشاد برای آن در نظر می‌گیرند.

– ثوب (sowb)؛ پوشش زنانه‌ی توری‌شکل، بلند و بسیار گشاد است که اغلب به رنگ سیاه و روی دشداشه یا نفنوف پوشیده می‌شود که تا نیمه‌ی ساق پا و تا مچ دست را می‌پوشاند و از پشت گردن گره می‌خورد. ثوب دارای رنگ‌هاي مختلف و به‌ویژه سياه است. معمولاً بانوان روستايي و حاشيه‌ی شهرها از آن استفاده می‌كنند. ثوب از لحاظ شکل و مدل به چند نوع زیر تقسیم می‌شود:

الف) ثوب ‌هاشمی: این نوع ثوب، تنگ‌تر و بدون آستین و یقه‌ی آن گرد است و کمر آن، با استفاده از کمربند پارچه‌ای (شال) بسته می‌شود. جنس ثوب‌ هاشمی از پارچه‌های توری سیاه‌رنگ است. در اصطلاح محلی به آن، حزام (hezam) می‌گویند. همچنین به حالتی که ثوب از پایین جمع شده و دور کمر بسته شود، حزام گفته می‌شود.

ب) ثوب ردان (sowb redan): نوعی ثوب دارای آستین با زبانه‌ی بلند (سمبوسه‌دار) است. جنس آن از پارچه‌های توری مشکی رنگ است. برای دوخت آن حدود شش متر پارچه با پهنای cm 90 لازم است. یقه‌ی آن گرد، قسمت جلویی آن گشاد و قسمت پشتی آن بسته است و در زیر بغل (آستین) قطعه‌ای پارچه برای گشادشدن گذاشته می‌شود که در اصطلاح به آن تخروسه (taxruse)  و به یقه نیز زیج (zij) و به سرآستین رقزه (reqze) می‌گویند.

ج) شلاحات: این نوع ثوب فاقد آستین، گشادتر و بلندتر از ثوب ‌هاشمی و از جنس پارچه‌های توری سیاه‌رنگ است. شلاحات در لغت به‌معنای به “داد من برس” یعنی “من را از حالت طبیعی درآور” بوده و حکایت از تن‌پوش بودن آن دارد. در همه‌ی مناطق بررسی‌شده، ثوب از پارچه‌های توری سیاه‌رنگ بود ولی ثوب عروس، اغلب سفیدرنگ یا سبزرنگ و بدون تزیین است. فرد استفاده‌کننده، هنگام پوشیدن ثوب آستین‌دار و یا ثوب بدون آستین، دو گوشه‌ی سرآستین را گرفته و در جلو گره زده و از روی سر به پشت گردن می‌اندازد.

همچنین، در زمان کار، سرآستین (رقزه) را در قسمت جلو گره زده و بعد به عقب از روی سر گذرانده و به پشت می‌اندازد. سپس دو گوشه‌ی بخنک (روسری) را از پشت به جلو آورده و گره می‌زند. در زمان انداختن رقزه به عقب، آستین‌ها در زیر بغل جمع می‌شوند.

– نفنوف (nefnuf)؛ یکی از تن‌پوش‌های بلند بانوان عرب در مناطق سوسنگرد، آبادان و شادگان است. نفنوف از لحاظ ابعاد مانند دشداشه است. بلندی آن تا روی مچ پا و دارای آستین بلند تا مچ دست بوده و سرآستین نیز اغلب، با استفاده از کش، تنگ می‌شود. نفنوف اغلب با استفاده از پارچه‌های مخمل، زری، ابریشم، کودری، چیت و پنبه‌ای تهیه می‌شود. بانوان جوان بیش‌تر از نفنوف با رنگ‌های اشباع‌شده مانند قرمز، زرد و نارنجی و بانوان میان‌سال و کهن‌سال از رنگ‌های قهوه‌ای، سورمه‌ای و سیاه استفاده می‌کنند. نفنوف معمولاً روی کمر دارای چین است و ممکن است روی شانه به طرف پشت و جلو دارای چین باشد. این نوع تن‌پوش بدون تزیین است. نفنوف روي اتک پوشيده می‌شود.

–دراعه؛ لباس بلند و گشادي است كه در گذشته بانوان مسن عرب آن را به تن می‌كردند. در منطقه‌ی شادگان، به نفنوف گشاد و راحت در اصطلاح درّاعه می‌گویند که بلندتر از نفنوف معمولی و دارای رنگ‌های مختلف (اغلب تیره‌) است. درواقع دراعه لباس راحتی به‌ویژه برای بانوان باردار است.

– زبون (zobun)؛ نوعی تن‌پوش بانوان عرب در منطقه سوسنگرد بوده و از جنس پشم (گوسفند و شتر) در گذشته و از پارچه‌های مانتویی امروزه تهیه می‌شود. مدل و طرح زبون مانند صایه مردانه (که بعدا توضیح داده خواهد شد) بوده و تفاوت آن تنها در این است که جلو زبون با دکمه باز و بسته می‌شود. مدل زبون عین مانتو بدون یقه (یقه هفت) بوده که می‌توان با بازکردن دکمه از تن درآورد. زبون دارای آستین بلند نیز است.

– بشت؛ نوعی تن‌پوش تابستانه بانوان عرب مناطق عرب‌نشین است که هنگام بیرون‌رفتن، آن را روی سر نیز می‌اندازند و در این‌صورت نوعی سرپوش نیز به‌حساب می‌آید. در اصطلاح بانوان عرب شادگان و حدبۀ خنافره به آن جنامیه نیز گفته می‌شود و اندازه و طرح بشت مانند عبای تابستانی بوده و بسیار سبک وزن است. لبه‌ها یا حاشیه‌ی قسمت جلو بشت با نوارهای زردار تزیین می‌شود که در اصطلاح به آن کلبد (kalbed) می‌گویند و نیز از نوعی آویزه‌ی نخی و سیمی منگوله‌دار که در اصطلاح کارکوشه نام دارد، برای تزیین حاشیه‌ی بالاتنه استفاده می‌شود. در منطقه‌ی شیخ حاجات برای تزیین حاشیه‌ی دور سر (پشت گردن حدود 30 سانتی‌متر) از جلو بشت از نوعی نوار ابریشمی استفاده می‌شود که به آن در اصطلاح کلپ‌دون (kelepdun) می‌گویند.

– لباس؛ شلوار مخصوص بانوان عرب است. پوشیدن شلوار در بین بانوان عرب زیاد مرسوم نبود. شلوار زن عرب، الباس نام دارد كه فرقي با شلوارهاي معمول در نزد بانوان شهري ديگر اقوام ايراني ندارد. تنوع در فرم شلوار وجود دارد، در برخي از مناطق عرب نشين خوزستان پاچه شلوار تنگ و در بعضي مناطق گشاد دوخته می‌شود. به لباس در اصطلاح مردم شادگان «نص‌الچسوه» نیز گفته می‌شود. اصل این واژه نَص‌الکِسوه بوده که کِسوه به معنای جامه بوده و نص به‌معنای نصف که با ترکیب هم به‌معنای نصف جامه یا تن‌پوشی که نصف بدن را می‌پوشاند، کاربرد دارد. لباس (شلوار) از لحاظ اندازه و شکل شامل سه نوع زیر است:

الف) لباس خراطی (xerrati): نوعی شلوار که از لحاظ مدل مانند شلوار کردی با دمپای تنگ‌شده (با کش) بوده و معمولاً بزرگسالان می‌پوشند و نیز جزو جهاز عروس بوده است.

ب) لباس ابوخیط (aboxit): نوعی شلوار عروس به رنگ سفید با دمپای چین‌دار و پردار است.

ج) لباس خفتی (xefti): نوعی شلوار زنانه با دمپای تنگ و بالاتنه تنگ‌تر (از لباس خراطی) و مانند پیژامه با دمپای تنگ است. تمامی شلوارها با بند نخی و پنبه‌ای در قسمت بند کمر محکم می‌شوند.